Świerzb (scabies) to choroba, która od wieków towarzyszy ludzkości, a mimo to wciąż stanowi ogromne wyzwanie diagnostyczne. Często określany mianem „wielkiego imitatora”, potrafi doskonale naśladować inne dermatozy, co sprawia, że pacjenci nierzadko leczą się miesiącami na alergie lub inne schorzenia, zanim usłyszą właściwą diagnozę. Poniższy raport kliniczny szczegółowo wyjaśnia, z czym można pomylić świerzb, jak rozpoznać pierwsze objawy świerzbu oraz jak wygląda skuteczna terapia.
Spis treści
Świerzb jako wyzwanie diagnostyczne: Więcej niż zwykły świąd
Świerzb jest chorobą zakaźną wywoływaną przez mikroskopijnego pasożyta – świerzbowca ludzkiego (Sarcoptes scabiei var. hominis). Mimo dostępu do nowoczesnej medycyny, świerzb jest chorobą, która wciąż bywa bagatelizowana lub błędnie rozpoznawana. Istota problemu leży w patomechanizmie: objawy nie wynikają tylko z obecności pasożyta, ale z silnej reakcji immunologicznej organizmu na jego białka i odchody.
U osób zarażonych po raz pierwszy, pierwsze objawy świerzbu mogą pojawić się dopiero po 4–6 tygodniach (okres wylęgania). W tym czasie nieświadomy pacjent zaraża otoczenie. W przypadku reinfestacji, objawy pojawiają się błyskawicznie – nawet w ciągu 24 godzin.
Cykl życiowy świerzbowca ludzkiego
Zrozumienie biologii pasożyta jest kluczem do diagnozy. Samica świerzbowca ludzkiego drąży w warstwie rogowej naskórka tunele (nory), gdzie składa jaja. Świerzbowiec ludzki preferuje miejsca ciepłe i wilgotne, co determinuje lokalizację zmian.
Jak wygląda świerzb? Charakterystyczne objawy i lokalizacja
Aby wiedzieć, jak wygląda świerzb, trzeba zwrócić uwagę na specyficzną triadę objawów: intensywny świąd, charakterystyczne nory świerzbowcowe oraz typową lokalizację.
Typowym objawem świerzbu jest uporczywy świąd, który drastycznie nasila się w nocy (świąd skóry o charakterze pruritus nocturnus) oraz pod wpływem wzrostu temperatury ciała (np. po gorącej kąpieli). Jest to związane z dobowym rytmem aktywności pasożyta.
Gdzie szukać zmian?
Zmiany skórne nie występują losowo. Świerzb częściej występuje w miejscach, gdzie skóra jest cienka:
- Przestrzenie międzypalcowe rąk.
- Zgięcia nadgarstków i łokci.
- Fałdach skórnych (pachy, pachwiny).
- Okolice pępka i talii.
- Brodawki sutkowe u kobiet.
- Okolicy narządów płciowych u mężczyzn (często pod postacią guzków).
Warto zaznaczyć, że u dorosłych świerzb zazwyczaj oszczędza twarz i owłosioną skórę głowy. Sytuacja wygląda inaczej u dzieci i osób starszych, gdzie zmiany mogą obejmować również skórę głowy oraz podeszwy stóp.
Z czym można pomylić świerzb? Diagnostyka różnicowa
Pytanie „z czym można pomylić świerzb?” jest kluczowe dla uniknięcia błędów terapeutycznych. Lista schorzeń, z którymi mylony jest świerzb, jest długa. Oto najczęstsze pomyłki diagnostyczne.
1. Atopowe zapalenie skóry (AZS)
Atopowe zapalenie skóry to najczęstszy „sobowtór” świerzbu. Obie choroby cechuje silny świąd i zmiany skórne o charakterze wyprysku.
- Różnica: W AZS świąd nie nasila się tak charakterystycznie w nocy jak w świerzbie, a zmiany często zajmują zgięcia łokciowe i podkolanowe (choć świerzb też może tam występować). W świerzbie kluczowy jest wywiad – jeśli inni domownicy drapią się, prawdopodobnie nie jest to atopia.
2. Kontaktowe zapalenie skóry
Kontaktowe zapalenie skóry może imitować świerzb, zwłaszcza gdy zmiany pojawiają się na dłoniach.
- Różnica: Zmiany w zapaleniu skóry typu kontaktowego są wyraźnie związane z ekspozycją na alergen (np. nowy kosmetyk, detergent) i zazwyczaj nie rozprzestrzeniają się na skórę całego ciała tak jak nieleczony świerzb.
3. Łojotokowe zapalenie skóry
Mylenie świerzbu z łojotokowym zapaleniem skóry zdarza się rzadziej, ale jest możliwe, zwłaszcza u niemowląt (tzw. ciemieniucha) lub w przypadku świerzbu norweskiego zajmującego głowę.
- Różnica: Łojotokowe zapalenie skóry charakteryzuje się tłustymi, żółtymi łuskami i rzadziej daje tak dokuczliwy świąd.
4. Inne choroby skóry i infekcje
- Zapalenie mieszków włosowych: Krostki mogą przypominać nadkażony świerzb, ale są związane z włosem.
- Pokrzywka: Bąble pokrzywkowe znikają szybko (do 24h), podczas gdy grudki świerzbowe (np. na narządów płciowych) utrzymują się tygodniami.
- Chłoniaki skóry: W rzadkich przypadkach przewlekły świąd bez wyraźnych zmian może sugerować chłoniaka, podczas gdy jest to skąpoobjawowy świerzb.
Świerzb norweski: Szczególnie groźna odmiana
Specjalną, ciężką postacią choroby jest świerzb norweski (hyperkeratotyczny). Występuje on głównie u osób z obniżoną odpornością, starszych lub niepełnosprawnych.
W przebiegu świerzbu norweskiego dochodzi do masowego namnażania się pasożytów – w naskórku mogą bytować miliony osobników (w klasycznym świerzbie jest ich zaledwie 10-15). Objawy skórne są tu inne: dominują grube, nawarstwione łuski i strupy, które mogą przypominać łuszczycę.
Co ciekawe, świerzb norweski może nie dawać świądu, co dodatkowo utrudnia diagnozę. Zmiany często obejmują owłosioną skórę głowy, twarz, a nawet paznokcie. Ryzyko zakażenia dochodzi poprzez kontakt nawet krótki, a także przez dotyk przedmiotów, z którymi chory miał styczność (pościel, ubrania), gdyż złuszczony naskórek jest pełen pasożytów.
Diagnostyka: Jak rozpoznać świerzb na 100%?
Aby ostatecznie rozpoznać świerzb, nie wystarczy samo badanie fizykalne. Diagnostyka świerzbu obejmuje:
- Dermatoskopię: Pozwala uwidocznić tzw. objaw trójkąta (przednia część ciała świerzbowca ludzkiego).
- Badanie mikroskopowe zeskrobin: Pobranie naskórka z nory i poszukiwanie pasożyta, jaj lub odchodów.
- Test atramentowy: Uwidacznia korytarze pasożyta w warstwie rogowej naskórka.
Należy pamiętać, że świerzb przyczyny ma czysto pasożytnicze, ale obraz kliniczny może być zamazany przez reakcję alergiczną lub nadkażenia bakteryjnego skóry (np. liszajec).
Leczenie świerzbu: Leki, procedury i czas trwania
Leczenie świerzbu musi być systematyczne i objąć wszystkich domowników, nawet tych bezobjawowych. Długo leczy się świerzb tylko wtedy, gdy nie przestrzega się zasad higieny lub źle aplikuje leki.
Najskuteczniejsze leki na świerzb
W leczeniu świerzbu stosuje się preparaty miejscowe i ogólne:
- Permetryna (krem): Najczęściej stosowany lek. Nakłada się go na całe ciało (u dorosłych z pominięciem głowy, chyba że to świerzb norweski) i zmywa po 8-14 godzinach.
- Maść siarkowa: Tradycyjna, bezpieczna metoda (także dla kobiet w ciąży i noworodków). Maści siarkowej (6-33%) używa się zazwyczaj przez 3-5 dni. Siarka ma działanie keratolityczne i pasożytobójcze.
- Iwermektyna: Lek doustny, stosowany w przypadkach opornych lub w ogniskach epidemicznych (np. domy opieki), a także gdy występuje świerzb norweski.
- Benzoesan benzylu: Skuteczny, ale może podrażniać skórę.
Kluczowe zasady terapii
Aby skutecznie wyleczyć świerzb i uniknąć nawrotów:
- Smarowanie: Lek aplikujemy na każdą część ciała, w tym fałdach skórnych, okolice odbytu, pępek i przestrzenie między palcami.
- Powtórzenie: Kurację należy powtórzyć po 7–14 dniach, aby zabić larwy, które wylęgły się z jaj (na jaja leki działają słabiej).
- Higiena: Ubrania i pościel trzeba wyprać w temp. min. 60°C. Rzeczy, których nie da się uprać, należy zamknąć w szczelnych workach foliowych na 3-7 dni (pasożyt ginie bez żywiciela).
Świąd po leczeniu
Należy uprzedzić pacjenta, że intensywny świąd może utrzymywać się jeszcze przez 2–4 tygodnie po wdrożenia właściwego leczenia. Jest to tzw. świąd poświerzbowy, wynikający z utrzymującej się reakcji alergicznej na martwe roztocza w skórze. Nie oznacza to nieskuteczności terapii, lecz wymaga leczenia objawowego (leki przeciwhistaminowe, steroidy), aby złagodzić objawy.
Powikłania nieleczonego świerzbu
Zlekceważenie choroby może prowadzić do poważnych konsekwencji. W wyniku drapania dochodzi do przerwania ciągłości naskórka, co otwiera wrota dla zakażeń bakteryjnych.
- Liszajec zakaźny: Miodowe strupy na skórze.
- Zapalenie tkanki podskórnej: Bolesny obrzęk i zaczerwienienie.
- Zapalenie naczyń limfatycznych.
- Kłębuszkowe zapalenie nerek: Powikłanie poinfekcyjne (po paciorkowcu), szczególnie groźne u dzieci.
Domowe sposoby i wsparcie leczenia
Choć domowe sposoby nie zastąpią leków na receptę, mogą wspomagać regenerację skóry i łagodzić dokuczliwy świąd.
- Olejek z drzewa herbacianego: Ma właściwości antyseptyczne i łagodzące, może wspomagać gojenie mieszków włosowych uszkodzonych drapaniem.
- Kąpiele w krochmalu: Łagodzą podrażnienia i wyprysk alergiczny towarzyszący świerzbowi.
- Częsta zmiana pościeli i prasowanie ubrań gorącym żelazkiem (wysoka temperatura zabija roztocza).
Jak nie pomylić świerzbu?
Świerzb to choroba rodziny roztoczy, która może dotknąć każdego, niezależnie od statusu higienicznego. Aby uniknąć błędnej diagnozy, należy pamiętać, że:
- Świerzb objawy daje głównie w nocy (świąd).
- Charakterystyczne objawy to nory świerzbowcowe i zajęcie okolic intymnych, pępka czy nadgarstków.
- Świerzb norweski może przypominać łuszczycę i nie swędzieć.
- W diagnostyce różnicowej zawsze należy wykluczyć atopowe zapalenie skóry, kontaktowe zapalenie skóry oraz łojotokowe zapalenie skóry.
W razie wystąpienia niepokojących zmian na różnych częściach ciała i intensywnego świądu, zwłaszcza gdy dotyczy on kilku domowników, należy niezwłocznie skonsultować się z dermatologiem w celu wdrożenia właściwego leczenia.
Chcesz upewnić się co do diagnozy? Mogę przygotować dla Ciebie krótką listę kontrolną („Check-list”) dla pacjenta, którą można zabrać na wizytę lekarską, aby ułatwić lekarzowi rozpoznanie świerzbu i odróżnienie go od alergii. Chcesz, abym to zrobił?
